Το άγχος στην πρώιμη ζωή μπορεί να έχει βαθύ αντίκτυπο στη σωματική και ψυχολογική ευεξία ενός ατόμου. Η έρευνα της ψυχονευροανοσολογίας έχει προσφέρει πολύτιμες πληροφορίες για την πολύπλοκη αλληλεπίδραση του στρες, του εγκεφάλου και του ανοσοποιητικού συστήματος, καθώς τα δύο τελευταία δεν είναι πλήρως διαμορφωμένα κατά την γέννηση, αλλά διαμορφώνονται ανάλογα με το μεταγεννητικό περιβάλλον.
Συνθέτοντας και εξετάζοντας την πιο πρόσφατη επιστημονική βιβλιογραφία, το δοκίμιο αυτό αποσκοπεί στη διαλεύκανση των μηχανισμών μέσω των οποίων το στρες στην πρώιμη ζωή μπορεί να επηρεάσει τις ψυχονευροανοσολογικές αντιδράσεις, διαμορφώνοντας έτσι τα μακροπρόθεσμα αποτελέσματα της υγείας.
Συγκεκριμένα, εξετάζει τη συσχέτιση μεταξύ του στρες που βιώνεται κατά τα πρώιμα στάδια της ανάπτυξης και της εμφάνισης ασθενειών στην ενήλικη ζωή, όπως τα αυτοάνοσα νοσήματα, οι καρδιαγγειακές παθήσεις, ο καρκίνος κ.ά.
Ψυχονευροανοσολογία
Η ψυχονευροανοσολογία είναι ένα διεπιστημονικό πεδίο που διερευνά τις αμφίδρομες οδούς επικοινωνίας μεταξύ του κεντρικού νευρικού συστήματος, του ενδοκρινικού συστήματος και του ανοσοποιητικού συστήματος, καθώς και εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο ψυχολογικοί παράγοντες, όπως το στρες, επηρεάζουν τη λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος και τη συνολική υγεία.
Βάσει πειραματικών μοντέλων σε ζώα και παρατηρητικές μελέτες ανθρώπων εντοπίζεται ότι η ψυχονευροανοσολογία του στρες της πρώιμης ζωής δύναται να παρέξει ένα ανανεωμένο πλαίσιο που θα συνδράμει στην κατανόηση αλλά και την θεραπεία της ψυχοπαθολογίας που είναι συνδεδεμένη με το παιδικό τραύμα.
Επιπλέον η αντίδραση στο στρες περιλαμβάνει την ενεργοποίηση του άξονα υποθαλάμου-υπόφυσης-επινεφριδίων (HPA) και την απελευθέρωση ορμονών του στρες, όπως η κορτιζόλη.
Αυτές οι ορμόνες, με τη σειρά τους, μπορούν να τροποποιήσουν την ανοσολογική λειτουργία, οδηγώντας σε πιθανές μεταβολές των φλεγμονωδών αντιδράσεων και στην ευαισθησία σε ασθένειες.
Πιο συγκεκριμένα, οι μελέτες των Danese & McEwen (2012) και των Danese & Lewis (2017) έχουν εντοπίσει τα παραπάνω να συνδέονται με την διακοπή της αλληλεπίδρασης της μητέρας με το παιδί.
Ακόμα τα ζωικά μοντέλα έχουν διευκρινίσει περαιτέρω τους μηχανισμούς, με τους οποίους το στρες στην πρώιμη ζωή μπορεί να διαταράξει την ανάπτυξη του ανοσοποιητικού συστήματος και να θέσει σε κίνδυνο τις ανοσολογικές αποκρίσεις , καθώς επίσης και έχουν συσχετίσει το στρες στην πρώιμη ζωή με τους δείκτες της ανοσολογικής λειτουργίας στο κεντρικό νευρικό σύστημα.
Για παράδειγμα ο αποχωρισμός της μητέρας των κουταβιών κατά την διάρκεια μιας περιόδου που αναπτύσσεται ο εγκέφαλός τους, εντοπίστηκε ότι σχετίζεται με αμβλυμένη έκφραση προφλεγμονωδών μεσολαβητών (πρωτεΐνη που δεσμεύει τον λιποπολυσακχαρίτη) στον ιππόκαμπο και με μειωμένο αριθμό μικρογλοιακών κυττάρων σε περιοχές του μέσου εγκεφάλου.
Κατ’ επέκτασιν όλα τα παραπάνω έχουν αναδείξει την συσχέτιση των αυξημένων επιπέδων συστηματικής φλεγμονής στα παιδιά με τον αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης κατάθλιψης, σχιζοφρένειας και ψυχώσεων στην νεαρή ενήλικη ζωή.
Ψυχοκοινωνικοί Παράγοντες
Οι ψυχοκοινωνικοί παράγοντες, συμπεριλαμβανομένης της κοινωνικοοικονομικής κατάστασης, της κοινωνικής υποστήριξης και του αντιλαμβανόμενου άγχους, έχουν αναγνωριστεί ως κρίσιμοι προσδιοριστικοί παράγοντες της λειτουργίας του ανοσοποιητικού συστήματος.
Η χαμηλή κοινωνικοοικονομική κατάσταση και το χρόνιο στρες έχουν συσχετιστεί με ανοσολογική απορρύθμιση, αυξημένη φλεγμονή και μεγαλύτερη ευαισθησία σε λοιμώξεις.
Επιπλέον, έχει αποδειχθεί ότι η παρουσία φροντιστικών και υποστηρικτικών σχέσεων κατά τη διάρκεια της πρώιμης ζωής έχει ρυθμιστική επίδραση στο ανοσοποιητικό σύστημα, μετριάζοντας τις αρνητικές επιπτώσεις του στρες.
Τα δυσάρεστα γεγονότα της ζωής, οι κακουχίες, οι αντίξοες συνθήκες και τα τραύματα κατά τη διάρκεια της πρώιμης ζωής μπορούν να συμβάλουν στη δημιουργία χρόνιου στρες.
Οι αντιδράσεις του στρες, που ρυθμίζονται από τον άξονα υποθαλάμου-υπόφυσης-επινεφριδίων (HPA) όπως προαναφέρθηκε, επηρεάζουν τη λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος, η οποία με τη σειρά της μπορεί να επηρεάσει τα μακροπρόθεσμα αποτελέσματα της υγείας.
Πολυάριθμες μελέτες έχουν δείξει ότι οι στρεσογόνοι παράγοντες της πρώιμης ζωής, όπως η παιδική κακοποίηση, η παραμέληση ή η κοινωνικοοικονομική μειονεξία, συνδέονται με δυσλειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος, συμπεριλαμβανομένων των μεταβολών στις φλεγμονώδεις αντιδράσεις και τη λειτουργία των ανοσοποιητικών κυττάρων. Αυτές οι διαταραχές μπορεί να επιμείνουν στην ενήλικη ζωή, επηρεάζοντας την ευπάθεια σε ασθένειες.
Επιπρόσθετα πλέον υπάρχουν ευρήματα που αναδεικνύουν ότι το ανοσοποιητικό σύστημα αποτελεί μια βασική δίαυλο επικοινωνίας μεταξύ εντέρου και εγκεφάλου, η οποία διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στις ψυχοπαθολογίες που έχουν σχέση με το στρες και, κατ’ επέκτασιν, παρέχει έναν εν δυνάμει γόνιμο στόχο για ψυχοτρόπο παρέμβαση.
Πιο αναλυτικά, την τελευταία δεκαετία, το κανάλι εγκεφάλου- εντέρου έχει κεντρίσει το ενδιαφέρον της νευροεπιστήμης και της έρευνας, διότι υπάρχουν ποικίλα στοιχεία που καταδεικνύουν ότι το ανοσοποιητικό σύστημα βοηθάει την επικοινωνία μεταξύ των μικροβίων του εντέρου και του εγκεφάλου και για αυτόν τον λόγο μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο στις ψυχοπαθολογίες που έχουν σχέση με το στρες και ως αποτέλεσμα συνδράμει στην ανάγκη ανάπτυξης νέων ψυχοτρόπων φαρμάκων.
Πέραν της προαναφερθείσας σύνδεσης του εντέρου με τον εγκέφαλο, είναι αξιοσημείωτη η ανακάλυψη ότι τα συστατικά του ανοσοποιητικού συστήματος που εμπλέκονται στη φλεγμονή επηρεάζονται και από ενδείξεις, σήματα και γεγονότα που συμβαίνουν στο εξωτερικό κοινωνικό και φυσικό περιβάλλον (Glaser & Kiecolt-Glaser, 2005).
Σχέση μεταξύ του στρες στην πρώιμη ζωή και των αυτοάνοσων νοσημάτων
Η σχέση μεταξύ του στρες στην πρώιμη ζωή και των αυτοάνοσων νοσημάτων έχει μελετηθεί εκτενώς. Το χρόνιο στρες κατά τη διάρκεια της πρώιμης ζωής μπορεί να συμβάλλει στη δυσλειτουργία των ανοσοποιητικών κυττάρων, προάγοντας τη φλεγμονή και ενδεχομένως πυροδοτώντας αυτοάνοσες αντιδράσεις.
Έρευνες έχουν καταδείξει συσχετίσεις μεταξύ του στρες στην πρώιμη ζωή και του αυξημένου κινδύνου εμφάνισης αυτοάνοσων παθήσεων, συμπεριλαμβανομένης της ρευματοειδούς αρθρίτιδας, της σκλήρυνσης κατά πλάκας και του ερυθηματώδους λύκου.
Επιπλέον το άγχος της πρώιμης ζωής έχει συσχετιστεί με την ανάπτυξη καρδιαγγειακών παθήσεων στη μετέπειτα ζωή. Οι δυσμενείς εμπειρίες της παιδικής ηλικίας, όπως η κακοποίηση, η παραμέληση ή η δυσλειτουργία του νοικοκυριού, έχουν συσχετιστεί με αυξημένο κίνδυνο υπέρτασης, αθηροσκλήρωσης και στεφανιαίας νόσου.
Οι μηχανισμοί που συνδέουν το στρες στην πρώιμη ζωή και την καρδιαγγειακή νόσο περιλαμβάνουν τη δυσλειτουργία του συστήματος απόκρισης στο στρες, τη χρόνια φλεγμονή και τις μεταβολές στην καρδιαγγειακή λειτουργία.
Σχέση μεταξύ του άγχους της πρώιμης ζωής και του καρκίνου
Αν και η σχέση μεταξύ του άγχους της πρώιμης ζωής και του καρκίνου είναι λιγότερο τεκμηριωμένη, τα νέα στοιχεία υποδηλώνουν μια πιθανή συσχέτιση.
Οι στρεσογόνοι παράγοντες της πρώιμης ζωής μπορούν να επηρεάσουν διάφορα βιολογικά μονοπάτια, συμπεριλαμβανομένης της ανοσολογικής απορρύθμισης, της βλάβης του DNA και της σμίκρυνσης των τελομερών, τα οποία εμπλέκονται στην ανάπτυξη και την εξέλιξη του καρκίνου.
Ωστόσο, απαιτείται περαιτέρω έρευνα για την πλήρη διαλεύκανση των μηχανισμών και τη διαπίστωση της άμεσης επίδρασης του στρες στην πρώιμη ζωή στην ευπάθεια για τον καρκίνο.
Επιπλέον η έρευνα των White et al., (2021) ανέδειξε πως τα καρκινοπαθή παιδιά και οι επιζώντες από καρκίνο, παρουσιάζουν αλλαγές στις νευρωνικές οδούς σχετικά με την δυσλειτουργία ρύθμισης του στρες και έχουν μακροχρόνιες επιπτώσεις όπως εκείνες που έχουν άλλοι πληθυσμοί με στρες στην πρώιμη ζωή, γεγονός το οποίο πιθανώς αιτιολογείται ως αποτέλεσμα των κυτταροτοξικών θεραπειών του καρκίνου.
Παρ’ όλα αυτά μέχρι σήμερα δεν έχει γίνει ικανοποιητική μελέτη στα πρότυπα αντιδραστικότητας στο στρες σε παιδιά που πάσχουν από σοβαρές ασθένειες.
Άλλες μελέτες
Αξίζει να σημειωθεί ότι άλλες μελέτες έχουν διερευνήσει το ρόλο του στρες στην πρώιμη ζωή και την επίδρασή του στην εμφάνιση ασθενειών.
Για παράδειγμα, η μελέτη των Anda et al. (2006) και των (Obi et al., (2019) εξέτασε τη σχέση μεταξύ των δυσμενών εμπειριών της παιδικής ηλικίας (ACE) και των αποτελεσμάτων της υγείας.
Διαπίστωσαν σημαντική συσχέτιση μεταξύ των ACEs και διαφόρων καταστάσεων υγείας, συμπεριλαμβανομένων των καρδιαγγειακών παθήσεων, των αυτοάνοσων νοσημάτων και των διαταραχών της ψυχικής υγείας.
Μια άλλη μελέτη των Shalev et al. (2013) διερεύνησε τη σχέση μεταξύ της κακομεταχείρισης στην παιδική ηλικία και της λειτουργίας του ανοσοποιητικού συστήματος, αναδεικνύοντας τις επιζήμιες επιπτώσεις του στρες στην πρώιμη ζωή στις ανοσολογικές αντιδράσεις.
Επιπλέον, η αναδυόμενη έρευνα στον τομέα της επιγενετικής έχει παράσχει πληροφορίες σχετικά με τις μακροχρόνιες επιπτώσεις του στρες της πρώιμης ζωής στην ευπάθεια σε ασθένειες.
Επιγενετικές τροποποιήσεις, όπως η μεθυλίωση του DNA, μπορεί να προκύψουν από την έκθεση σε στρεσογόνους παράγοντες και να επηρεάσουν τα πρότυπα γονιδιακής έκφρασης. Αυτές οι τροποποιήσεις μπορούν να επιμείνουν καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής, συμβάλλοντας ενδεχομένως στην ανάπτυξη ασθενειών.
Συμπερασματικά
Συμπερασματικά τα επιστημονικά ευρήματα των τελευταίων ετών υποστηρίζουν τον κρίσιμο ρόλο του στρες στην πρώιμη ζωή, στη διαμόρφωση της ευπάθειας σε ασθένειες αργότερα στην ενήλικη ζωή.
Οι στρεσογόνοι παράγοντες της πρώιμης ζωής μπορούν να διαταράξουν τη λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος και να συμβάλουν στην εμφάνιση διαφόρων ασθενειών, συμπεριλαμβανομένων των αυτοάνοσων νοσημάτων, των καρδιαγγειακών νοσημάτων και ενδεχομένως του καρκίνου.
Η έρευνα της ψυχονευροανοσολογίας έχει προσφέρει πολύτιμες πληροφορίες για τους υποκείμενους μηχανισμούς, αναδεικνύοντας τις περίπλοκες συνδέσεις μεταξύ του στρες, του εγκεφάλου και του ανοσοποιητικού συστήματος.
Αναγνωρίζοντας τον αντίκτυπο του στρες στην πρώιμη ζωή στα μακροπρόθεσμα αποτελέσματα της υγείας, μπορούν να αναπτυχθούν παρεμβάσεις και στρατηγικές για τον μετριασμό των αρνητικών επιπτώσεών του και την προώθηση μιας πιο υγιούς ζωής.
Απαιτείται περαιτέρω έρευνα για να εμβαθύνουμε στην κατανόηση αυτών των πολύπλοκων σχέσεων και να αναπτύξουμε στοχευμένα προληπτικά μέτρα και παρεμβάσεις.
Ακόμα και με βάση τα προηγούμενα ευρήματα αναδύεται η ανάγκη δημιουργίας νέων στρατηγικών για την αποκατάσταση της επίδρασης του παιδικού τραύματος , πριν την εμφάνιση κλινικών συμπτωμάτων και για την καλύτερη θεραπευτική ανταπόκριση σε ψυχιατρικούς θεραπευόμενους με ιστορικό παιδικού τραύματος (Danese & Lewis, 2017). Κλείνοντας, στο μέλλον η νευροανοσολογία ενδεχομένως να αναδείξει νέες μεθόδους θεραπείας , επιβράδυνσης και πρόληψης των ασθενειών που συνδέονται με το ανοσοποιητικό.
Ωστόσο, υπάρχουν πολυάριθμα ζητήματα που χρήζουν περαιτέρω μελέτης.
Βιβλιογραφία
Ader, R., & Cohen, N. (1993). Psychoneuroimmunology: Conditioning and Stress. Annual Review of Psychology, 44(1), 53–85. https://doi.org/10.1146/annurev.ps.44.020193.000413
Aidy, S. E., Dinan, T. G., & Cryan, J. F. (2015). Gut Microbiota: The Conductor in the Orchestra of Immune–Neuroendocrine Communication. Clinical Therapeutics, 37(5), 954–967. https://doi.org/10.1016/j.clinthera.2015.03.002
Anda, R. F., Felitti, V. J., Bremner, J. D., Walker, J. E., Whitfield, C. W., Perry, B. D., Dube, S. R., & Giles, W. H. (2006). The enduring effects of abuse and related adverse experiences in childhood. Europea-n Archives of Psychiatry and Clinical Neuroscience, 256(3), 174–186. https://doi.org/10.1007/s00406-005-0624-4
Chocyk, A., Dudys, D., Przyborowska, A., Maćkowiak, M., & Wędzony, K. (2010). Impact of maternal separation on neural cell adhesion molecules expression in dopaminergic brain regions of juvenile, adolescent and adult rats. Pharmacological Reports, 62(6), 1218–1224. https://doi.org/10.1016/s1734-1140(10)70385-6
Cohen, S., Janicki-Deverts, D., Doyle, W. J., Miller, G. E., Frank, E., Rabin, B. S., & Turner, R. B. (2012). Chronic stress, glucocorticoid receptor resistance, inflammation, and disease risk. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 109(16), 5995–5999. https://doi.org/10.1073/pnas.1118355109
Danese, A., & Lewis, S. (2017). Psychoneuroimmunology of Early-Life Stress: The Hidden Wounds of Childhood Trauma? Neuropsychopharmacology, 42(1), 99–114. https://doi.org/10.1038/npp.2016.198
Danese, A., & McEwen, B. S. (2012). Adverse childhood experiences, allostasis, allostatic load, and age-related disease. Physiology & Behavior, 106(1), 29–39. https://doi.org/10.1016/j.physbeh.2011.08.019
Dhabhar, F. S. (2014). Effects of stress on immune function: the good, the bad, and the beautiful. Immunologic Research, 58(2–3), 193–210. https://doi.org/10.1007/s12026-014-8517-0
Dinan, T. G., & Cryan, J. F. (2017). Microbes, Immunity, and Behavior: Psychoneuroimmunology Meets the Microbiome. Neuropsychopharmacology, 42(1), 178–192. https://doi.org/10.1038/npp.2016.103
Dong, M., Giles, W. H., Felitti, V. J., Dube, S. R., Williams, J. A., Chapman, D. P., & Anda, R. F. (2004). Insights Into Causal Pathways for Ischemic Heart Disease. Circulation, 110(13), 1761–1766. https://doi.org/10.1161/01.cir.0000143074.54995.7f
Fagundes, C. P., Glaser, R., & Kiecolt-Glaser, J. K. (2013). Stressful early life experiences and immune dysregulation across the lifespan. Brain Behavior and Immunity, 27, 8–12. https://doi.org/10.1016/j.bbi.2012.06.014 Glaser, R., & Kiecolt-Glaser, J. K. (2005). Stress-induced immune dysfunction: implications for health. Nature Reviews Immunology, 5(3), 243–251. https://doi.org/10.1038/nri1571
Honeycutt, J. A., & Brenhouse, H. C. (2015). Broken or maladaptive? Altered trajectories in neuroinflammation and behavior after early life adversity. Developmental Cognitive Neuroscience, 11, 18–30. https://doi.org/10.1016/j.dcn.2014.07.001
Ingelfinger, J. R. (2023). Adverse Childhood Experiences and Their Relevance to Hypertension in Children and Youth. In Springer eBooks (pp. 217–228). https://doi.org/10.1007/978-3-031-06231-5_58
Khandaker, G., Pearson, R. M., Zammit, S., Lewis, G., & Jones, P. B. (2014). Association of Serum Interleukin 6 and C-Reactive Protein in Childhood With Depression and Psychosis in Young Adult Life. JAMA Psychiatry, 71(10), 1121. https://doi.org/10.1001/jamapsychiatry.2014.1332
Khandaker, G., Cousins, L., Deakin, J., Lennox, B. R., Yolken, R. H., & Jones, P. B. (2015). Inflammation and immunity in schizophrenia: implications for pathophysiology and treatment. The Lancet Psychiatry, 2(3), 258–270. https://doi.org/10.1016/s2215-0366(14)00122-9
Khashan, A. S., Abel, K. M., McNamee, R., Pedersen, M. G., Webb, R. T., Baker, P. N., Kenny, L. C., & Mortensen, P. B. (2008). Higher Risk of Offspring Schizophrenia Following Antenatal Maternal Exposure to Severe Adverse Life Events. Archives of General Psychiatry, 65(2), 146. https://doi.org/10.1001/archgenpsychiatry.2007.20
Lengacher, C. A., Reich, R. R., Kip, K. E., Barta, M., Ramesar, S., Paterson, C. L., Moscoso, M. S., Carranza, I., Budhrani, P. H., Kim, S. U., Park, D. H., Jacobsen, P. B., Schell, M. J., Jim, H. S., Post-White, J., Farias, J. R., & Park, J. C. (2014). Influence of Mindfulness-Based Stress Reduction (MBSR) on Telomerase Activity in Women With Breast Cancer (BC). Biological Research for Nursing, 16(4), 438–447. https://doi.org/10.1177/1099800413519495
Manzari, N., Matvienko-Sikar, K., Baldoni, F., O’Keeffe, G. W., & Khashan, A. S. (2019). Prenatal maternal stress and risk of neurodevelopmental disorders in the offspring: a systematic review and meta-analysis. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 54(11), 1299–1309. https://doi.org/10.1007/s00127-019-01745-3
Miller, G. E., Chen, E., & Parker, K. J. (2011). Psychological stress in childhood and susceptibility to the chronic diseases of aging: Moving toward a model of behavioral and biological mechanisms. Psychological Bulletin, 137(6), 959–997. https://doi.org/10.1037/a0024768
Miller, G. E., & Cole, S. W. (2012). Clustering of Depression and Inflammation in Adolescents Previously Exposed to Childhood Adversity. Biological Psychiatry, 72(1), 34–40. https://doi.org/10.1016/j.biopsych.2012.02.034
Obi, I. E., McPherson, K. C., & Pollock, J. S. (2019). Childhood adversity and mechanistic links to hypertension risk in adulthood. British Journal of Pharmacology, 176(12), 1932–1950. https://doi.org/10.1111/bph.14576
Shalev, I., Moffitt, T. E., Sugden, K., Williams, B. F., Houts, R., Danese, A., Mill, J., Arseneault, L., & Caspi, A. (2013). Exposure to violence during childhood is associated with telomere erosion from 5 to 10 years of age: a longitudinal study. Molecular Psychiatry, 18(5), 576–581. https://doi.org/10.1038/mp.2012.32
Slavich, G. M. (2020). Psychoneuroimmunology of Stress and Mental Health. The Oxford Handbook of Stress and Mental Health, 518–546. https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780190681777.013.24
Su, S., Wang, X., Pollock, J. S., Treiber, F. A., Xu, X., Snieder, H., McCall, W. V., Stefanek, M., & Harshfield, G. A. (2015). Adverse Childhood Experiences and Blood Pressure Trajectories From Childhood to Young Adulthood. Circulation, 131(19), 1674–1681. https://doi.org/10.1161/circulationaha.114.013104
Suderman, M., McGowan, P. O., Sasaki, A., Huang, T. J., Hallett, M., Meaney, M. J., Turecki, G., & Szyf, M. (2012). Conserved epigenetic sensitivity to early life experience in the rat and human hippocampus. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 109(supplement_2), 17266–17272. https://doi.org/10.1073/pnas.1121260109
Thomas, A. W., Caporale, N., Wu, C., & Wilbrecht, L. (2016). Early maternal separation impacts cognitive flexibility at the age of first independence in mice. Developmental Cognitive Neuroscience, 18, 49–56. https://doi.org/10.1016/j.dcn.2015.09.005
Vukojevic, V., Kolassa, I., Fastenrath, M., Gschwind, L., Spalek, K., Milnik, A., Heck, A., Vogler, C., Wilker, S., Demougin, P., Peter, F., Atucha, E., Stetak, A., Roozendaal, B., Elbert, T., Papassotiropoulos, A., & De Quervain, D. J. (2014). Epigenetic Modification of the Glucocorticoid Receptor Gene Is Linked to Traumatic Memory and Post-Traumatic Stress Disorder Risk in Genocide Survivors. The Journal of Neuroscience, 34(31), 10274–10284. https://doi.org/10.1523/jneurosci.1526-14.2014
Wei, L., Simen, A. A., Mane, S., & Kaffman, A. (2012). Early Life Stress Inhibits Expression of a Novel Innate Immune Pathway in the Developing Hippocampus. Neuropsychopharmacology, 37(2), 567–580. https://doi.org/10.1038/npp.2011.239
White, G., Caterini, J. E., McCann, V., Rendall, K., Nathan, P. C., Rhind, S. G., Jones, H., & Wells, G. D. (2021). The Psychoneuroimmunology of Stress Regulation in Pediatric Cancer Patients. Cancers, 13(18), 4684. https://doi.org/10.3390/cancers13184684